የግእዝ ሥርዓተ ንባብ (pronunciation)
ነሐሴ 19 ቀን 2006 ዓ.ም.
በመ/ር ደሴ ቀለብ
በአዲስ አበባ ዩኒቨርሲቲ የፊሎሎጂ መምህር
የግእዝ ሥርዓተ ንባብ ስምንት ናቸው፡፡ እነርሱም:
- ማንሳት
- መጣል
- ማጥበቅ
- ማላላት
- ማናበብ
- አለማናበብ
- መዋጥ
- መቁጠር
1. ማንሳት
ይህ ሥርዓተ ንባብ የቃሉ መጨረሻ ፊደል ሳድስ ከመሆን የተለየ ሆኖ ቃሉ በከፈተኛ ድምፅ የሚነገር ወይም የሚነበብ ማለት ነው፡፡ ለዚህም ሁሉም የግስ ዓይነቶች በከፍተኛ ድምፅ የተነበቡ ተነሽ ናቸው፡፡
ምሳሌ:
• ነበረ = ተቀመጠ
• ሐበነ = ስጠን
• ተዘከረኒ = አስታውሰኝ
• ውእቱ = ነው, ነበር, እሱ, ናቸው ወዘተ
• አንስት ሖራ = ሴቶች ሔዱ
• ይግበሮ = ይሥራው
• ያጥምቆ = ያጥምቀው
2. መጣል (ተጣይ)
ይህ ሥርዓተ ንባብ መጨረሻው ሳድስ ሆኖ የማይነሳ ማለት ነው፡፡
ምሳሌ:
ማርያም, ሚካኤል, ኢየሱስ ክርስቶስ, ቤተ መንግሥት, ቅድስት, መቅደስ ወዘተ
3. ማጥበቅ
ይህ ሥርዓተ ንባብ ከቃሉ ውስጥ የሚጠብቅ ፊደል ኖሮ ቃሉን ጠብቆ እንዲነበብ የሚያደርግ ነው፡፡
ምሳሌ:
• ቀደሰ = አመሰገነ
• ሰብሐ = አመሠገነ
• ተዘከሮ = አስታውሰው
• ነጸረ = ተመለከተ
4. ማላላት
በቃሉ ውስጥ ፊደል የሌለውና ንባቡም ላልቶ ሲነበብ ይሆናል፡፡
ምሳሌ:
• ቀተለ = ገደለ
• ነበረ = ተቀመጠ (ኖረ)
• አምለከ = አመለከ
• ገብረ = ፈጠረ (ሠራ)
• ፈጠረ = ፈጠረ (በአማርኛው ይጠብቃል)
5. ማናበብ
ሁለት ወይም ከዚያ በላይ የሆኑ ቃላት እንደ አንድ እንዲቀርቡ ሲነበቡ ነው፡፡
ምሳሌ:
• ቤተ ክርስቲያን = የክርስቲያን ቤት
• ቤተ መቅደስ = የማመስገኛ ቤት
• ትምህርተ ሃይማኖት = የሃይማኖት ትምህርት
• ድንግለ ሙሴ
• ብሥራተ ገብርኤል
• ዜና ሥላሴ
• ውዳሴ ማርያም
• ጥዑመ ልሳን
• ወልደ ኢየሱስ
• ተዋሕዶ ቃል
• ዜና ቤተ ክርስቲያን
6. አለማናበብ
ሁለት ወይም ከዚያ በላይ የሆኑ ቃላት እራሳቸውን ተገለፅ ሲነበቡ ይሆናሉ፡፡
ምሳሌ:
• “ቅዱስ አምላክ” በተባለ ሁኔታ ሊነበብ አይገባም
• ድንግል ማርያም
• መጽአ ወልድ – ወልድ መጣ
• ጳውሎስ ሐዋርያ
7. መዋጥ
ቃሉ ውስጥ የተጠበቀ ፊደል በውስጥ ታዋቂ ሆኖ እንዲነበብ የሚያደርግ ነው፡፡
በጽሑፍ ጊዜ ሥርዓቱን ጠብቆ ይጻፋል፡፡
ምሳሌ:
• “ወይን” (wan) ተብሎ እንጂ “ወይን” (wayyin) አይነበብም
• ድንግል – ተውጣለች
• ገብር – ተውጣለች
• ኤልሳዕ – ዕትዋጣለች
• ርኩስ – ኩተውጣለች
• በብዙ ጊዜ ፊደሎች የተለያዩ መዋጦች አሉ፡፡
8. መቁጠር
በአንድ ቃል ውስጥ ያሉ ፊደላትን ያለ መዋጥ ማንበብ ነው፡፡
ምሳሌ:
• “ውእቱ” ቃል ውስጥ ሁሉ ፊደላት ተጠብቀው ይነበባሉ፡፡
SOURCE:
፩.፪. የግእዝ ፊደላት አካፋፈል
መጀመሪያ ጊዜ ለሄኖስ በጸፍጸፈ ሰማይ (በሰማይ ገበታነት) የተገለጹ ፊደላት አሁን በፊደል ገበታ ላይ በቅደም ተከተል የምናያቸው እንዲሁ በሌላ መልኩ ተዘበራርቀው የእብራይስጡን የቋንቋ ስልት ይጠቀሙ ነበር፡፡
• አ – አሌፍ • ሐ – ሔት • ሠ – ሣምኬት
• በ – ቤት • ጠ – ጤት • ጸ – ጻዴ
• ገ – ጋሜል • የ – ዮድ • ፈ – ፌ
• ደ – ዳሌጥ • ከ – ካፍ • ዐ – ዔ
• ሀ – ሄ • ለ – ላሜድ • ቀ – ቆፍ
• ወ – ዋው • መ – ሜም • ተ – ታው
• ዘ – ዛይ • ነ – ኖን • ረ – ሬስ
(ሌሎች ዝርዝሮች እና መግለጫዎች በቀጥታ በፊደል ገበታ ይቀርባሉ)
፩.፫. ቀዳማዊና ደኀራዊ የግእዝ ፊደላት
(ተጨማሪ ዝርዝሮች በሰባት ድምጽ ስልት ይዘረዘራሉ)
የግእዝ ቋንቋ በራሱ ሥርዓት እና ባለባብሰ ታሪክ ይታወቃል፡፡